Bu yazıda, Türkiye’de sosyalist hareketin öncüsü olarak tarihe geçen Mustafa Suphi’nin hayatını inceliyoruz. Osmanlı’nın son döneminden Cumhuriyet’in kuruluş yıllarına uzanan bu yolculukta; Paris’teki öğrencilik yıllarından gazeteciliğine, İttihatçılarla yollarının ayrılmasından sürgünlere, Bolşeviklerle buluşmasından Türkiye Komünist Fırkası’nı kurmasına ve nihayet Karadeniz’in karanlık sularında yoldaşlarıyla birlikte son bulan hayatına kadar tüm ayrıntılarıyla bir portre sunuyoruz.
Çocukluk ve İlk Yıllar
Mustafa Suphi, 9 Temmuz 1882’de Giresun’da dünyaya geldi. Babası Mevlevizade Ali Rıza Efendi, Osmanlı’da üst düzey bir memurdu; görevi gereği Anadolu’nun farklı kentlerinde bulundu. Bu nedenle Suphi’nin çocukluğu Giresun, Samsun, Kudüs, Şam ve Erzurum gibi farklı coğrafyalarda geçti. Annesi Memnune Hanım ise Samsun eşrafından Belediye Reisi Halil Hilmi Efendi’nin kızıydı.
Eğitim hayatı boyunca sürekli yer değiştirmek zorunda kalan Suphi, Erzurum’daki lise eğitiminin ardından İstanbul’a geldi. Önce Mekteb-i Sultani’yi (bugünkü Galatasaray Lisesi) bitirdi, ardından Mekteb-i Hukuk-i Şahane’de hukuk okudu. Buradan mezun olduktan sonra Paris’e giderek ünlü Siyasal Bilimler Okulu’nda (L'École Libre des Sciences Politiques) eğitimini tamamladı.
Paris yılları, onun yalnızca akademik değil, düşünsel ve politik yönelimlerini de belirledi. Gazeteciliğe adım attığı bu dönemde Tanin ve Servet-i Fünun için yazılar yazdı, Osmanlı’daki siyasal dönüşümleri Avrupa’dan gözlemledi. Hazırladığı tez, “Memalik-i Osmaniyede İtibar-i Ziraî Teşkilâtının Hâl ve İstikbâli”, Osmanlı’da tarımsal kredilerin köylülere sağlanması üzerineydi. Bu tema, onun ilerideki siyasi mücadelesinde de merkezî bir yer tutacaktı.
1908 Devrimi ve Siyasete Giriş
1908 Meşrutiyeti’nin ilanı, Suphi’nin düşünsel dönüşümünde kritik bir eşikti. 1910’da yurda döndüğünde hem gazetecilik hem de öğretmenlik yapmaya başladı. Tanin, Servet-i Fünun ve Hak gazetelerine yazılar yazarken; Ticaret Mekteb-i Âlisi, Darülmuallimin-i Âli ve Mekteb-i Sultani’de dersler verdi.
Başlangıçta İttihat ve Terakki’nin yayın organlarında yazılar kaleme alsa da, kısa sürede İttihatçılarla yolları ayrıldı. 1912’de kurulan Millî Meşrutiyet Fırkası’na katıldı. Bu parti Türkçü-milliyetçi çizgisine rağmen, liberal ekonomi ile toplumsal refah arasında denge arayan, köylüyü ve küçük üreticiyi destekleyen, eğitimin parasız ve zorunlu olmasını savunan özgürlükçü bir yapıdaydı. Suphi, partinin yayın organları İfham ve Vazife gazetelerinin yönetimini üstlendi, programın ekonomi bölümünü kaleme aldı.
Aynı dönemde Fransız sosyolog Celestin Bougle’nin “Sosyoloji Nedir?” adlı kitabını Osmanlıcaya çevirdi. Önsözünde Osmanlı’nın etnik sorununa değinerek federatif bir sistem önerdi. Bu, onun ileride savunacağı “ulusların kendi kaderini tayin hakkı” fikrinin ilk işaretlerinden biriydi.
İktisatçı ve Yurtsever Bir Aydın
Suphi, Osmanlı aydınlarının çoğundan farklı olarak iktisada büyük ilgi duyuyordu. Yazılarında devlet bütçesi, tarım politikaları, köylülerin durumu, sömürgecilik, eğitim, meşrutiyet ve halkın beklentileri gibi geniş bir yelpazede konular işledi. 1912’de Trablusgarp’ın işgaline tepki olarak kaleme aldığı “Vazife-i Temdin” broşürü, Batı kapitalizminin sömürgeci politikalarını eleştiriyordu. Henüz sosyalist değilken bile anti-emperyalist bir duyarlılık geliştirmişti.
Bu dönemde yazılarında kendisini sosyalist değil “liberal” olarak tanımlıyordu. Ancak Paris’te edindiği sosyalist fikirler, Fransız lider Jean Jaurès’in etkisi ve Osmanlı’daki gelişmeler, onun düşünce dünyasını yavaş yavaş sosyalizme yaklaştırıyordu.
1913 Darbesi ve Sürgün Yılları
18 Haziran 1913’te Sadrazam Mahmut Şevket Paşa’ya düzenlenen suikast, Suphi’nin hayatında yeni bir dönem başlattı. İttihatçılar bu olayı muhalefeti susturmak için kullandı. Suphi, birçok muhalifle birlikte tutuklanarak Sinop’a sürüldü. Burada yaklaşık bir yıl kaldıktan sonra Karadeniz üzerinden Sivastopol’e kaçtı.
Kırım, Bakü ve Moskova yılları onun sosyalist kimliğinin şekillendiği dönem oldu. Bakü’de Yeni Dünya gazetesini çıkararak örgütlenme faaliyetlerine başladı. 1919’da Komintern’in 1. Kongresi’ne katılarak Doğu halklarının kurtuluşu için sosyalist devrimin önemini vurguladı.
Türkiye Komünist Fırkası’nın Kuruluşu
10 Eylül 1920’de Bakü’de Türkiye Komünist Fırkası (TKF) kuruldu. Suphi, partinin genel başkanlığına seçildi. TKF, federatif bir “Şuralar Cumhuriyeti”ni savunuyor, ulusların eşitliğini ve ayrılma hakkını tanıyordu. Emekçilerin kendi kaderlerini belirleme hakkı, laiklik ve vicdan özgürlüğü programın temel taşlarıydı.
Kongre sonrası Suphi ve yoldaşları, partiyi Anadolu’ya taşımak için dönüş hazırlıklarına girişti. Ancak Ankara hükümeti giderek daha fazla otoriterleşiyor, sol hareketi tasfiye etme eğilimi gösteriyordu.
Karadeniz’de Son
1921 Ocak ayında Suphi ve 14 yoldaşı, Anadolu’ya geçmek üzere yola çıktı. Ancak Erzurum’dan Trabzon’a kadar süren yolculuk boyunca baskı ve tehditlerle karşılaştılar. 28 Ocak gecesi Trabzon’da bindirildikleri teknede saldırıya uğradılar. Suphi ve arkadaşları süngülenerek öldürüldü, cesetleri Karadeniz’in sularına bırakıldı. Tarihe “15’ler” olarak geçen bu katliam, Türkiye sosyalist hareketinin hafızasında silinmez bir iz bıraktı. Suphi’nin eşi Maria da Trabzon’da vahşice katledildi.
Katliam, Sovyetler ve Türkiye arasındaki diplomatik ilişkilerin gölgesinde sessizce kapatıldı. Ne Ankara hükümeti ne de Moskova, olayın üzerine gitti.
Mirası
Mustafa Suphi, Osmanlı aydını kimliğini geride bırakıp sosyalist bir öndere dönüşmüş nadir figürlerden biriydi. Hem Doğu’nun İslamî kültürünü hem de Batı’nın sosyalist düşüncesini harmanladı. Onun “ulusların eşitliği ve gönüllü birliği” vurgusu, bugün hâlâ tartışılan demokratik çözüm arayışlarının erken bir ifadesi olarak değerlendiriliyor.
15’lerin Karadeniz’de katledilmesi, yalnızca bir liderin değil, Türkiye’de emekçilerin kendi kaderini belirleme hayalinin de kanla bastırılmasının simgesi oldu.
Kaynakça
Ahmet Kardam, Mustafa Suphi: Karanlıktan Aydınlığa, İletişim Yayınları, İstanbul, 2020. Alexandre A. Benningsen – S. Enders, Sultangaliyev ve Sovyetler Birliğinde Millî Komünizm, Anahtar Yayınları, İstanbul, 1995. E. H. Carr, Bolşevik Devrimi 1, Metis Yayınları, İstanbul, 1989. Fethi Tevetoğlu, Türkiye’de Sosyalist ve Komünist Faaliyetler, Ayyıldız Matbaası, Ankara, 1967. Hamit Erdem, Emek Tarihi Yazıları, Sel Yayıncılık, İstanbul, 2020. Hamit Erdem, Mustafa Suphi, Sel Yayıncılık, İstanbul, 2010. Haziran-Eylül 1920 Türkiye İştirakiyun Teşkilâtı, Derleyen: Banu İşlet – Cemile Moralıoğlu Kesim, Sosyal Tarih Yayınları, İstanbul, 2008. Mete Tunçay, Türkiye’de Sol Akımlar-1 (1908-1925), BDS Yayınları, İstanbul, 1991. Mustafa Suphi, İlk Yazılar 1908-1913, Sosyal Tarih Yayınları, İstanbul, 2021. Mustafa Suphiler (Şahsi Dosyası-Değerlendirmeler-Anmalar), Derleyen: Banu İşlet – Cemile Moralıoğlu Kesim, Sosyal Tarih Yayınları, İstanbul, 2021. TKP MK 1920-1921 Dönüş Belgeleri 1-2, Türkiye Sosyal Tarih Araştırma Vakfı, İstanbul, 2004. Yavuz Aslan, Türkiye Komünist Fırkası’nın Kuruluşu ve Mustafa Suphi, TTK Yayınları, Ankara, 1997.