Ulusal Komünizmin Fikir Babası Sultan Galiyev Kimdir?
Ulusal Komünizmin Fikir Babası Sultan Galiyev Kimdir?
Bu yazıda, ulusal komünizmin fikir babası ve kurucusu olan, Türk halklarını birleştirerek sosyalist bir Türkistan devleti kurmayı hedefleyen Tatar lider ve düşünce adamı Mirsaid Sultangaliyev’in hayatına yakından bakıyoruz. Başkurdistan’ın küçük bir köyünden Moskova’ya, Bolşevik saflarından Stalin’in hedef aldığı bir muhalife, oradan da idam sehpasına uzanan bu portre, 20. yüzyılın en tartışmalı figürlerinden birinin izini sürüyor.
Haber Giriş Tarihi: 16.08.2025 16:19
Haber Güncellenme Tarihi: 16.08.2025 16:34
Kaynak:
Haber Merkezi
https://haberdeger.com/
13 Temmuz 1892’de Başkurdistan’da Doğdu
Mirsaid Sultangaliyev, öğretmen olan Mir Said Haydargaliyev’in 12 çocuğundan biri olarak Başkurdistan’ın Sterlitamak şehrine bağlı Elimbetova köyünde dünyaya geldi. İlk eğitimini köyünde aldı, 1907’den itibaren Kazan’daki Tatar Pedagoji Enstitüsü’nde öğrenim gördü. 1912 yazında Moskova’daki yaz kurslarına katıldı. Tatar köylerinde öğretmenlik yaptı, ardından Ufa belediye kütüphanesinde çalıştı. Daha sonra Ufa, Kazan ve Bakü’de gazetecilik yaptı. Bakü’de Mehmet Emin Resulzade’nin çıkardığı Açık Söz gazetesinde ve Menşeviklerin Bakü gazetesinde çalıştı. Burada “Müslüman dünyasından haberler” köşesini hazırladı. Şubat 1917 Devrimi sırasında Bakü’deydi, aynı dönemde yabancı eserleri Tatarcaya çevirdi ve edebi çalışmalarını gazetelerde yayımladı.
Şubat Devrimi Sonrası Müslüman Kongrelerinde Öne Çıktı
1 Mayıs 1917’de düzenlenen Bütün Rusya Müslümanları Kongresi’ne çağrıldı. Kongre sonrası Müslüman Kongresi Yürütme Komitesi Sekreterliği görevini üstlendi. Kazan’da Mollanur Vahidov’un önderliğindeki Müslüman Sosyalistler Komitesi’ne (MÜSKOM) katıldı. Böylece Menşeviklerden kopup Bolşeviklere geçti. MÜSKOM’un programında Tatar feodalizmiyle mücadele, Müslüman Türk halklarının Rus egemenliğinden kurtuluşu ve sosyalizmin Doğu halkları arasında zaferi yer alıyordu. 1917’de Rusya Müslümanları Kongreleri, asker ve din adamları kurultayları Geçici Hükümet tarafından yasaklansa da Sultan Galiyev kongreleri örgütleyen isimlerden biri oldu. Kazan Sesi gazetesi için haberler yaptı. Bu süreçte Tatar sosyalistlerinin önderliği Bolşeviklere geçti.
Ekim Devrimi İle Birlikte Bolşevik Yönetimde Yer Aldı
26 Ekim 1917’de Bolşevikler Kazan’da iktidarı ele geçirdi. 11 üyeli Halk Komiserleri Konseyi’nde Sultan Galiyev Eğitim Halk Komiseri oldu. 22 Şubat 1918’de Ural Sovyetleri 3. Kongresi’nde, Tatar ve Başkurtların da kendi kaderini tayin hakkına sahip olması gerektiğini savundu. İlk kez “Müslüman halklar proleter halklardır” diyerek köylü halkların da oy hakkını savundu. Aynı yıl Stalin’in başında bulunduğu NARKOMNATS bünyesinde kurulan MÜSKOM’un Kazan temsilcisi oldu. MÜSKOM, Müslümanları Bolşeviklere kazandırmayı hedefliyordu.
Müslüman Kızıl Ordu’yu Kurdu Ve Kazan’ı Beyaz Ordu’dan Aldı
8 Mart 1918’de Moskova’da düzenlenen konferansta Müslüman Sosyalist-Komünist Partisi kurulmasına karar verildi. Aynı zamanda Müslüman Kızıl Ordu oluşturuldu. 50 bin kişilik güce ulaşan bu ordu, Urallar’da Beyaz Ordu’ya karşı savaştı. 1918’de Beyaz Ordu Kazan’ı ele geçirince Sultan Galiyev karşı saldırı düzenledi ve 10 Eylül’de şehri geri aldı. Frunze, “Türkler ihtilalin en güvenilir askerleri olduğunu ispat etti” diyerek bu zaferi övdü.
İç Savaş Sonrası Stalin İle Yolları Ayrıldı
İç Savaş’ın ardından Müslümanların lideri konumuna gelen Sultan Galiyev, özerk örgütlenmeleri savundu. Ancak Stalin’in baskısıyla Müslüman Komünist Partisi ve MÜSKOM dağıtıldı. Sultan Galiyev gizli örgütlenmelere yöneldi. Milletlerin Hayatı dergisinde yayımladığı “Sosyal Devrim ve Doğu” makalesiyle devrimin Batı’dan değil Doğu’dan yayılması gerektiğini savundu. Bu görüşleri nedeniyle Bolşevikler arasında “milliyetçi” olmakla suçlandı. 1920’de Bakü Kurultayı’na katılması engellendi, Müslüman Kızıl Ordu da lağvedildi.
Ulusal Haklar İçin Mücadele Etti Ancak Stalin’e Karşı Kaybetti
1921’de Kırım’ın özerkliğini ve Tatarca’nın resmi dil olmasını sağladı. 1922’de SSCB’nin kuruluşunda Tataristan, Başkurdistan ve Türkistan’ın kurucu devlet olmasını istedi, reddedildi. Kongrede Stalin’e “eşitsizlik” eleştirisi yöneltti. Ardından bütün görevlerinden alındı. 1923’te sert eleştirilerini sürdürünce tutuklandı. 45 gün hücrede kaldı, parti üyeliğinden çıkarıldı.
Tasfiye Edildi Ve Tekrar Tutuklandı
Görevlerinden alınan Sultan Galiyev işsiz kaldı, demiryollarında hamallık yaptı. 1924’te “Asya ve Avrupa Halklarının Sosyo-Politik Ekonomik ve Kültürel Gelişme Temelleri Üzerine Tezler” makalesini yazdı. 1928’de ikinci kez tutuklandı. 1931’de Solovki hapishanesine gönderildi, 1933’te sürgüne yollandı. 1937’de üçüncü kez tutuklandı. 8 Aralık 1939’da ölüm cezasına çarptırıldı. 28 Ocak 1940’ta Moskova’daki Lefortovo Hapishanesi’nde kurşuna dizildi.
Ölümünden Sonra İade-i İtibar Kararı Çıktı
SBKP(B), 30 Nisan 1990’da Sultan Galiyev’e iade-i itibar verdi. Ancak onun “Sultangaliyevciliği” Stalin döneminde ideolojik tehdit sayıldı. Neriman Nerimanov ve Turar Rıskulov gibi birçok Türk komünisti onun çizgisine yakınlıkları nedeniyle tasfiye edildi.
Hakkında Yazılmış Eserler
Doğu Halkları’nın hakkı teslim edilmeyen lideri: Sultan Galiyev – Sebîlürreşad Dergisi, Ocak 2017
Sosyalist Turan ve Doğu Birliği – Hasan Basri Gürses
Destansı Kuramcı Sultangaliyev – Halit Kakınç
Sultangaliyev ve Millî Komünizm – Halit Kakınç
Bütün Eserleri – İleri Yayınları
Sultan Galiyev ve Sömürgeler Enternasyonali – Erol Kaymak
Sovyetler Birliği’nde Millî Komünizm – Alexandre Benningsen & S. Enders Wimbush
Sultan Galiyev ve Sovyet Müslümanları – Benningsen & Chantal Lemercier
Üçüncü Dünyacı Devrimin Babası – Benningsen & Chantal Lemercier
Doğu-Batı Meselesi ve Sultan Galiyev – Oğuz Şaban Duman
Sultan Galiyef: Avrasya’da Dolaşan Hayalet – Attila İlhan
Sırat Köprüsü – Sultan Galiyev – Renad Muhammedi
SSCB ve Sultan Galiyev – Aclan Sayılgan
Sultan Galiyev, İslam Dünyası ve Rusya – Masayuki Yamauchi
Kaynakça:
Sultan-Galiev, İzbrannıy Trudi, Kazan 1998.
Aclan Sayılgan, SSCB ve Sultan Galiyev, Ankara 1965.
A. Bennigsen – S. E. Wimbush, Muslim National Communism in the Soviet Union; A Revolutionary Strategy for the Colonial World, Chicago 1979.
Azade-Ayşe Rorlich, The Volga Tatars: A Profile in National Resilience, Stanford 1986.
a.mlf., “Mirsaid Sultan Galiyev ve Millî Komünizm” (trc. Bülent Keneş), Türkler (nşr. Hasan Celal Güzel v.dğr.), Ankara 2002, XVIII, 837-842.
Renad Muhammedi, Sırat Köprüsü: Sultan Galiyev (trc. Mustafa Öner), İstanbul 1993.
Erol Kaymak, Sultan Galiyev ve Sömürgeler Enternasyonali, İstanbul 1993.
A. Bennigsen – Ch. Lemercier-Quelquejay, Sultan Galiyev ve Üçüncü Dünya Devriminin Babası (trc. T. Ahmet Şensılay – Erden Akbulut), İstanbul 1995.
M. Yamauchi, Sultan Galiyev: İslam Dünyası ve Rusya (trc. H. Matsutani), İstanbul 1998.
Mehmet Bedri Gültekin, Sultan Galiyev Eleştirisi, İstanbul 1999.
Oğuz Şaban Duman, Doğu-Batı Meselesi ve Sultan Galiyev, İstanbul 1999.
a.mlf., “Sultan Galiyev’de Medeniyet Tartışmaları, Milliyetçilik, Sosyalizm ve Din”, İslâmiyât, V/2, Ankara 2002, s. 101-116.
Rafael Muhammetdinov, “Bolşevizm, Milli Komünizm ve M. Sultan Galiyev Fenomeni”, Türkler (nşr. Hasan Celal Güzel v.dğr.), Ankara 2002, XVIII, 843-847.
Halit Kakınç, Sultan Galiyev ve Milli Komünizm, İstanbul 2003.
a.mlf., Destansı Kuramcı Sultangaliyev, İstanbul 2004.
Necdet Ekinci, “Türkçü-Turancı Bir Komünist; Sultan Galiyev”, Yeni Türkiye, sy. 46, İstanbul 2002, s. 423-435.
Sizlere daha iyi hizmet sunabilmek adına sitemizde çerez konumlandırmaktayız. Kişisel verileriniz, KVKK ve GDPR
kapsamında toplanıp işlenir. Sitemizi kullanarak, çerezleri kullanmamızı kabul etmiş olacaksınız.
En son gelişmelerden anında haberdar olmak için 'İZİN VER' butonuna tıklayınız.
Ulusal Komünizmin Fikir Babası Sultan Galiyev Kimdir?
Bu yazıda, ulusal komünizmin fikir babası ve kurucusu olan, Türk halklarını birleştirerek sosyalist bir Türkistan devleti kurmayı hedefleyen Tatar lider ve düşünce adamı Mirsaid Sultangaliyev’in hayatına yakından bakıyoruz. Başkurdistan’ın küçük bir köyünden Moskova’ya, Bolşevik saflarından Stalin’in hedef aldığı bir muhalife, oradan da idam sehpasına uzanan bu portre, 20. yüzyılın en tartışmalı figürlerinden birinin izini sürüyor.
13 Temmuz 1892’de Başkurdistan’da Doğdu
Mirsaid Sultangaliyev, öğretmen olan Mir Said Haydargaliyev’in 12 çocuğundan biri olarak Başkurdistan’ın Sterlitamak şehrine bağlı Elimbetova köyünde dünyaya geldi. İlk eğitimini köyünde aldı, 1907’den itibaren Kazan’daki Tatar Pedagoji Enstitüsü’nde öğrenim gördü. 1912 yazında Moskova’daki yaz kurslarına katıldı. Tatar köylerinde öğretmenlik yaptı, ardından Ufa belediye kütüphanesinde çalıştı. Daha sonra Ufa, Kazan ve Bakü’de gazetecilik yaptı. Bakü’de Mehmet Emin Resulzade’nin çıkardığı Açık Söz gazetesinde ve Menşeviklerin Bakü gazetesinde çalıştı. Burada “Müslüman dünyasından haberler” köşesini hazırladı. Şubat 1917 Devrimi sırasında Bakü’deydi, aynı dönemde yabancı eserleri Tatarcaya çevirdi ve edebi çalışmalarını gazetelerde yayımladı.
Şubat Devrimi Sonrası Müslüman Kongrelerinde Öne Çıktı
1 Mayıs 1917’de düzenlenen Bütün Rusya Müslümanları Kongresi’ne çağrıldı. Kongre sonrası Müslüman Kongresi Yürütme Komitesi Sekreterliği görevini üstlendi. Kazan’da Mollanur Vahidov’un önderliğindeki Müslüman Sosyalistler Komitesi’ne (MÜSKOM) katıldı. Böylece Menşeviklerden kopup Bolşeviklere geçti. MÜSKOM’un programında Tatar feodalizmiyle mücadele, Müslüman Türk halklarının Rus egemenliğinden kurtuluşu ve sosyalizmin Doğu halkları arasında zaferi yer alıyordu. 1917’de Rusya Müslümanları Kongreleri, asker ve din adamları kurultayları Geçici Hükümet tarafından yasaklansa da Sultan Galiyev kongreleri örgütleyen isimlerden biri oldu. Kazan Sesi gazetesi için haberler yaptı. Bu süreçte Tatar sosyalistlerinin önderliği Bolşeviklere geçti.
Ekim Devrimi İle Birlikte Bolşevik Yönetimde Yer Aldı
26 Ekim 1917’de Bolşevikler Kazan’da iktidarı ele geçirdi. 11 üyeli Halk Komiserleri Konseyi’nde Sultan Galiyev Eğitim Halk Komiseri oldu. 22 Şubat 1918’de Ural Sovyetleri 3. Kongresi’nde, Tatar ve Başkurtların da kendi kaderini tayin hakkına sahip olması gerektiğini savundu. İlk kez “Müslüman halklar proleter halklardır” diyerek köylü halkların da oy hakkını savundu. Aynı yıl Stalin’in başında bulunduğu NARKOMNATS bünyesinde kurulan MÜSKOM’un Kazan temsilcisi oldu. MÜSKOM, Müslümanları Bolşeviklere kazandırmayı hedefliyordu.
Müslüman Kızıl Ordu’yu Kurdu Ve Kazan’ı Beyaz Ordu’dan Aldı
8 Mart 1918’de Moskova’da düzenlenen konferansta Müslüman Sosyalist-Komünist Partisi kurulmasına karar verildi. Aynı zamanda Müslüman Kızıl Ordu oluşturuldu. 50 bin kişilik güce ulaşan bu ordu, Urallar’da Beyaz Ordu’ya karşı savaştı. 1918’de Beyaz Ordu Kazan’ı ele geçirince Sultan Galiyev karşı saldırı düzenledi ve 10 Eylül’de şehri geri aldı. Frunze, “Türkler ihtilalin en güvenilir askerleri olduğunu ispat etti” diyerek bu zaferi övdü.
İç Savaş Sonrası Stalin İle Yolları Ayrıldı
İç Savaş’ın ardından Müslümanların lideri konumuna gelen Sultan Galiyev, özerk örgütlenmeleri savundu. Ancak Stalin’in baskısıyla Müslüman Komünist Partisi ve MÜSKOM dağıtıldı. Sultan Galiyev gizli örgütlenmelere yöneldi. Milletlerin Hayatı dergisinde yayımladığı “Sosyal Devrim ve Doğu” makalesiyle devrimin Batı’dan değil Doğu’dan yayılması gerektiğini savundu. Bu görüşleri nedeniyle Bolşevikler arasında “milliyetçi” olmakla suçlandı. 1920’de Bakü Kurultayı’na katılması engellendi, Müslüman Kızıl Ordu da lağvedildi.
Ulusal Haklar İçin Mücadele Etti Ancak Stalin’e Karşı Kaybetti
1921’de Kırım’ın özerkliğini ve Tatarca’nın resmi dil olmasını sağladı. 1922’de SSCB’nin kuruluşunda Tataristan, Başkurdistan ve Türkistan’ın kurucu devlet olmasını istedi, reddedildi. Kongrede Stalin’e “eşitsizlik” eleştirisi yöneltti. Ardından bütün görevlerinden alındı. 1923’te sert eleştirilerini sürdürünce tutuklandı. 45 gün hücrede kaldı, parti üyeliğinden çıkarıldı.
Tasfiye Edildi Ve Tekrar Tutuklandı
Görevlerinden alınan Sultan Galiyev işsiz kaldı, demiryollarında hamallık yaptı. 1924’te “Asya ve Avrupa Halklarının Sosyo-Politik Ekonomik ve Kültürel Gelişme Temelleri Üzerine Tezler” makalesini yazdı. 1928’de ikinci kez tutuklandı. 1931’de Solovki hapishanesine gönderildi, 1933’te sürgüne yollandı. 1937’de üçüncü kez tutuklandı. 8 Aralık 1939’da ölüm cezasına çarptırıldı. 28 Ocak 1940’ta Moskova’daki Lefortovo Hapishanesi’nde kurşuna dizildi.
Ölümünden Sonra İade-i İtibar Kararı Çıktı
SBKP(B), 30 Nisan 1990’da Sultan Galiyev’e iade-i itibar verdi. Ancak onun “Sultangaliyevciliği” Stalin döneminde ideolojik tehdit sayıldı. Neriman Nerimanov ve Turar Rıskulov gibi birçok Türk komünisti onun çizgisine yakınlıkları nedeniyle tasfiye edildi.
Hakkında Yazılmış Eserler
Kaynakça:
En Çok Okunan Haberler